Het mannelijke geslachtshormoon testosteron wordt geproduceerd in de testikels en voor een klein deel in de bijnieren. De grondstof van testosteron is cholesterol en daarom behoort testosteron tot de groep van steroïdhormonen*, evenals onder andere het vrouwelijke geslachtshormoon oestrogeen en het stresshormoon cortisol. Testosteron is essentieel voor de mannelijke seksualiteit, vruchtbaarheid en vitaliteit. Het speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de testikels en prostaat. In de puberteit zorgt testosteron ervoor dat de mannelijke secundaire geslachtskenmerken zich ontwikkelen. Het hormoon heeft een positieve invloed op de botgezondheid, spiermassa, prostaat, huid, bloeddruk, cognitieve functies, stofwisseling en energieniveau. De productie van testosteron staat onder invloed van hormonen die door de hypothalamus en hypofyse worden afgegeven (hypothalamus-hypofyse-geslachtsklieren [HHG]-as). In onder meer testikels, prostaat en talgklieren kan testosteron worden omgezet in de nog actievere metaboliet DHT* (dihydrotestosteron). Uit een kleine hoeveelheid testosteron wordt oestradiol gevormd, een oestrogeen dat ook belangrijk is voor de gezondheid van de man. Vervoer van testosteron in het bloed vindt voornamelijk plaats via transporteiwitten. Het grootste deel van het testosteron in het bloed is gebonden aan SHBG* (sex hormone-binding globulin) en albumine*. Alleen vrij, niet aan SHBG gebonden testosteron is actief.
Testosterondaling
Vanaf het vijfendertigste levensjaar daalt de testosteronproductie geleidelijk met gemiddeld 1-2% per jaar door verminderd functioneren van hypothalamus, hypofyse en testikels. Uit onderzoek is gebleken dat 4% van de mannen tussen de 40 en 49 jaar een testosterontekort heeft, bij mannen boven de 80 jaar is dit zelfs 50%.(1) Chronische stress, aandoeningen zoals obesitas, metabool syndroom, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten, en gebruik van alcohol en medicijnen dragen mede bij aan een daling van de testosteronspiegel. Omgekeerd wordt testosterondaling in verband gebracht met een grotere kans op chronische (leeftijdsgerelateerde) aandoeningen. Een dalende testosteronspiegel kan leiden tot klachten zoals verminderde vruchtbaarheid, libidoverlies en erectiestoornissen. Ook vermoeidheid, depressie en afname van de spiermassa en spierkracht kunnen onder andere te wijten zijn aan een testosterontekort.
Goedaardige prostaatvergroting
Met het vorderen van de leeftijd neemt de prostaat langzaam verder in omvang toe. Dit is het gevolg van een vermeerdering van het aantal cellen en omdat de prostaat de urineweg omsluit, kan dit blaasirritatie en lagere-urinewegklachten veroorzaken die vaak grote gevolgen hebben voor de kwaliteit van leven. De oorzaken van goedaardige prostaatvergroting (BPH; benigne prostaathyperplasie) zijn nog niet geheel opgehelderd. De inwerking van DHT en DHT-stofwisselingsproducten op prostaatweefsel heeft vermoedelijk een aandeel in het ontstaan van BPH. Testosteron heeft dit effect mogelijk niet, en remming van de omzetting van testosteron in DHT helpt het verloop van BPH te vertragen. Daarnaast spelen psychische stress, chronische ontsteking van de prostaat en metabool syndroom waarschijnlijk een rol. BPH kan mictieklachten in de hand werken zoals vaak of veel moeten plassen, moeite hebben met (door)plassen, zwakke urinestraal, de blaas niet volledig kunnen legen, ‘s nachts frequent moeten plassen (nycturie) en pijn bij het plassen.
Van oudsher gebruiken mannen vruchtbaarheidsverhogende en lustopwekkende plantaardige middelen waaronder maca, en bestaan er traditionele remedies voor prostaataandoeningen zoals pompoenzaden. De afgelopen decennia zijn veel (fyto)nutriënten onderworpen aan wetenschappelijk onderzoek naar hun effecten op de mannelijke seksualiteit, vitaliteit en vruchtbaarheid. Hieronder worden negen plantaardige middelen en nutriënten besproken die een positieve invloed hebben op de testosteronspiegel, zaadproductie en prostaatgezondheid en kunnen worden ingezet ter preventie en behandeling van veelvoorkomende mannenproblemen.
Psychische en lichamelijke stress hebben een negatieve invloed op de seksuele functie en vruchtbaarheid van mannen. Cortisol verstoort de regulatie van de geslachtsklieren door hypothalamus- en hypofysehormonen en heeft een negatieve invloed op de zaadcelproductie.(2) Het veelzijdige kruid ashwagandha heeft een regulerende, regenererende en balancerende werking op hersenen, zenuwstelsel, immuunsysteem, stofwisseling en hormonaal systeem. Ashwagandha heeft stressverlagende effecten door regulatie van het stress-systeem (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as) en de geslachtsklieren (HHG-as).(2) Suppletie met ashwagandha kan leeftijds- en stressgerelateerde testosterondaling, libidoverlies, impotentie, verminderde vruchtbaarheid en achteruitgang van fysieke en cognitieve functies tegengaan.(3-5) In humane studies is aangetoond dat ashwagandha de testosteronspiegel verhoogt, voor een toename van de spiermassa en -kracht en afname van de vetmassa zorgt, vooral in combinatie met sport, en resulteert in verbetering van de spermakwaliteit.(4,6)
Maca, een knolgewas dat op grote hoogte in het Andesgebergte groeit en ook wel ‘Peruaanse ginseng’ wordt genoemd, heeft krachtige adaptogene (onder meer energieverhogende en stressregulerende) eigenschappen. Macaknol is er in verschillende variëteiten. Uit onderzoek blijkt dat vooral zwarte maca de mannelijke vruchtbaarheid bevordert, rode maca BPH remt en zowel rode als zwarte maca de seksuele functie verbetert.(7) Maca stimuleert de hypothalamus en hypofyse en heeft op deze manier een gunstig effect op het stress-systeem en de geslachtsklieren. (7) Macasuppletie kan de spermakwaliteit verhogen door toename van de zaadcelconcentratie en ejaculaatvolume en grotere beweeglijkheid van zaadcellen. (8) Maca heeft bovendien libidoverhogende effecten en kan erectiestoornissen tegengaan, ondanks dat niet is aangetoond dat maca de testosteronspiegel verhoogt.(9,10)
Fenegriek(zaad) heeft een testosteronspiegel-verhogend effect en kan symptomen van een lage testosteronspiegel, zoals libidoverlies en impotentie, verbeteren. Fenegriekextract verhoogt de bloedspiegel van vrij testosteron doordat het de omzetting van testosteron in DHT en oestradiol remt.(11) Daarnaast zorgt fenegriek er vermoedelijk voor dat meer testosteron wordt losgekoppeld van het transporteiwit in het bloed.(12) Bovendien verhoogt fenegriek de gevoeligheid van lichaamscellen voor testosteron.(13) Bepaalde inhoudsstoffen van fenegriek, de zogenoemde steroïde sapogeninen, hebben een steroïde basisstructuur die lijkt op die van testosteron, waardoor ze kunnen fungeren als voorloperstof van testosteron.(11) Fenegriek is veilig om te gebruiken bij BPH.(34)
Zink is een belangrijk mineraal voor de vruchtbaarheid. Bij de productie, alsmede de opslag en afgifte van testosteron, speelt zink een rol. In de testikels is zink onmisbaar voor de vorming van zaadcellen. Ook de functie van de prostaat is afhankelijk van zink.(14) Een ernstig zinktekort komt in Nederland waarschijnlijk niet voor, maar de zinkstatus kan suboptimaal zijn als gevolg van veroudering, ziekte, vegetarisme/ veganisme, langdurig medicijngebruik en toxische belasting. Zinksuppletie heeft met name een positieve invloed op de testosteronproductie als er sprake is van een zinktekort. Zinksuppletie verhoogt het aantal zaadcellen in het sperma en verbetert de beweeglijkheid van de zaadcellen.(15) De prostaat voegt tijdens de ejaculatie veel zink toe aan het sperma waardoor het zinkgehalte 85-90 keer hoger is dan in bloed. Het zinkgehalte in de prostaat is daarom hoog. Zink beschermt vermoedelijk tegen BPH.(16) Ten slotte is zink belangrijk voor gezond haar en kunnen mannen die last hebben van haarverlies baat hebben bij zinksuppletie.(17) Dagelijkse inname van voldoende zink is belangrijk, vooral omdat er geen voorraad wordt opgeslagen in het lichaam. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor volwassen mannen is 10 mg; de veilige bovengrens (uit voeding en suppletie) is 25 mg per dag. Kortdurend kan wel een hogere dosis zink worden ingenomen (bijvoorbeeld 1 mg per kg lichaamsgewicht per dag).(18)
Het spoorelement selenium is onmisbaar voor een normale structuur en functie van de testikels en dientengevolge voor goede spermakwaliteit en vruchtbaarheid. Niet alleen de vorming en rijping van zaadcellen, maar ook de testosteronproductie is afhankelijk van de aanwezigheid van voldoende selenium.(19) Seleniumsuppletie verbetert de spermakwaliteit door verhoging van aantal, beweeglijkheid en levensvatbaarheid van zaadcellen, toename van het ejaculaatvolume en verhoging van de testosteronspiegel.(20) Selenium is een belangrijk antioxidant en beschermt de zaadcellen tegen oxidatieve stress.(19) Bovendien lijkt een adequate seleniumstatus de kans op BPH te verkleinen.(21) Net als zink is selenium goed voor het behoud van normaal haar. In Nederland kan suppletie van selenium bijdragen aan een optimalere seleniumstatus, aangezien de inname via voeding vaak te laag is (gemiddeld 45 mcg/dag, terwijl de aanbevolen hoeveelheid 70 mcg bedraagt).
De bast van de boom Pygeum africanum wordt van oudsher door Afrikaanse mannen gebruikt als afrodisiacum en ter bestrijding van urinewegklachten. Pygeum-africanumextract ondersteunt de werking van de prostaat en kan worden ingezet voor de preventie en behandeling van BPH.(22) Pygeum africanum remt de productie van groeifactoren die aanzetten tot celvermeerdering in prostaatweefsel.(23) Daarnaast vermindert pygeumextract de werking van vooral de actieve testosteronmetaboliet DHT door de androgeenreceptor* te blokkeren en vermoedelijk de omzetting van testosteron in DHT te remmen.(21) DHT heeft een veel hogere bindingsaffiniteit voor de androgeenreceptor dan testosteron. Suppletie met pygeumextract vermindert bovendien symptomen van BPH zoals moeizame, soms pijnlijke urinelozing en sterke aandrang.(24)
Zaden van de pompoen worden op diverse continenten al eeuwenlang gebruikt als remedie bij nier-, blaas- en prostaataandoeningen. Onderzoek toont aan dat bioactieve stoffen in pompoenzaden gunstige effecten hebben bij BPH en lagere-urinewegklachten. (21) Pompoenzaadextract kan vergroting van de prostaat tegengaan, de ernst en frequentie van mictieklachten verminderen, zoals onvolledige blaaslediging en nycturie, en de kwaliteit van leven van mannen met een vergrote prostaat verbeteren.(25,26)
De bessen van de zaagpalm zijn breed inzetbaar bij mannenkwalen. De belangrijkste bioactieve stoffen zijn vrije vetzuren, fytosterolen zoals bèta-sitosterol, en bioflavonoïden. Voor de kwaliteit en werkzaamheid van zaagpalmextract is het van belang dat het een hoog gehalte aan vrije vetzuren bevat. Zaagpalmextract verlaagt de vorming en mogelijk de activiteit van DHT, remt celvermeerdering in de prostaat en ontspant glad spierweefsel van de blaas en urinewegen.(21,27,28) Zaagpalmextract verbetert de seksuele en erectiele functie bij mannen met BPH, gaat haaruitval tegen en helpt mogelijk ook bij de teruggroei van hoofdhaar.(29-31)
De plantensterol bèta-sitosterol is een bestanddeel van zaagpalmbessen en pygeumbast. Bèta-sitosterol kan mictieklachten bij mannen met een vergrote prostaat verbeteren.(21) De gunstige effecten bij BPH komen mede tot stand door de ontstekingsremmende en antioxidatieve eigenschappen van bèta-sitosterol, evenals de remmende werking van bèta-sitosterol op de vorming van DHT uit testosteron.(32,33)
Albumine: het meest voorkomende eiwit in het bloed, dat belangrijke functies heeft bij het handhaven van de juiste osmotische druk in de bloedvaten en het binden en transporteren van stoffen zoals bilirubine, vetzuren en hormonen.
Androgeenreceptor: receptor die zich in de celkern bevindt en wordt geactiveerd door androgene hormonen waaronder testosteron en dihydrotestosteron (DHT).
DHT: dihydrotestosteron, heeft een sterkere werking dan testosteron door grotere affiniteit voor de androgeenreceptor.
SHBG: sex hormone-binding globulin, eiwit dat testosteron en oestradiol in het bloed bindt en op die manier invloed uitoefent op de hoeveelheid beschikbaar testosteron en oestradiol.
Steroïdhormonen: groep van hormonen die worden gevormd vanuit cholesterol, door de celmembraan heen kunnen vanwege hun vetoplosbare karakter en in de cel hun doelreceptor activeren.