Vitamine A

Vitamine A werd in 1913 ontdekt, toen wetenschappers zagen dat de stof van belang is voor het aanpassen van de ogen aan de duisternis. Het lichaam haalt vitamine A gedeeltelijk uit dierlijke vetten en maakt een gedeelte zelf aan uit bètacaroteen.

Vitamine A is in de cel betrokken bij verschillende biochemische en fysiologische processen. Voldoende inname van vitamine A is van belang voor gezichtvermogen (zien bij lage lichtintensiteit), genexpressie, celdeling en celdifferentiatie, kwaliteit van slijmvliezen en epitheelweefsel (wondheling), groei en ontwikkeling, voortplanting, longfunctie, antioxidantstatus en een goede afweer tegen ziektes. All-trans retinoinezuur (ATRA) is de biologisch actieve vorm van vitamine A en reguleert de expressie van genen die coderen voor structurele eiwitten (zoals keratine in de huid), enzymen (zoals alcoholdehydrogenase), extracellulaire matrixeiwitten (waaronder laminine) en retinolbindende eiwitten en receptoren. Vitamine A is belangrijk voor de utilisatie van ijzer en de preventie van bloedarmoede.

Aangezien vitamine A vetoplosbaar is, kan een te hoge inname leiden tot vergiftiging. Bij bètacaroteen, dat deels in vitamine A wordt omgezet, bestaat dit gevaar niet.

Belangrijke bronnen voor vitamine A zijn lever, vis, (half)volle melk en melkproducten en boter. Groenten en fruit bevatten bèta-caroteen, dat door het lichaam naar behoefte wordt omgezet in vitamine A. Daarnaast wordt er in Nederland vitamine A toegevoegd aan margarine, halvarine en bak- en braadproducten tot het niveau van boter.

Let op: Lever bevat grote hoeveelheden vitamine A. Bijvoorbeeld: 15 gram runderlever bevat al ruim 5400 microgram vitamine A, terwijl de veilige bovengrens 3000 microgram per dag is.

Nachtblindheid (keratomalacie), veranderingen in de huid, zoals (folliculaire) hyperkeratose, een verhoogde gevoeligheid voor infecties, diarree en bloedarmoede. Een langdurig, ernstig tekort leidt tot blindheid (xeroftalmie). Vitamine A-tekort is met name een probleem in ontwikkelingslanden. In Nederland heeft ongeveer 20-30% van de volwassenen een te lage vitamine A-inname met de voeding en bijna 10 procent van de jonge kinderen daarentegen een te hoge inname van vitamine A. Een vitamine A-tekort verhoogt de kans op parasitaire infecties.

• Vitamine A-tekort
• Verhoogde vitamine A-behoefte door ziekte: infectieziekten (met name mazelen en malaria), alcoholisme, diabetes mellitus, hypothyreoïdie, hyperthyreoïdie, koorts, leverziekten, taaislijmziekte, abetalipoproteïnemie
• Preventie oogaandoeningen: nachtbindheid, xerophtalmie, slecht zien, maculadegeneratie, glaucoom, cataract, retinitis pigmentosa
• Herstel na ooglaseren (in combinatie met vitamine E)
• Ondersteuning immuunsysteem
• Huidaandoeningen: acne, eczeem, psoriasis, koortslip, wonden, brandwonden, verbranding, keratosis follicularis, ichthyosis, lichen planus pigmentosus
• Preventie borstkanker
• IJzergebreksanemie (samen met ijzer)
• Preventie postoperatieve complicaties (in combinatie met zink)
• Multiple sclerose (bij verlaagde vitamine A-status)
• Preventie cognitieve achteruitgang en dementie (door marginaal vitamine A-tekort)

• Algemene adviesdosering: 4000 ie per dag bij de (vetbevattende) maaltijd.   
• Biochemisch aangetoond vitamine A-tekort (volwassenen): tijdelijk 12.000-24.000 ie per dag tot klinische verbetering optreedt, meestal in 1-2 weken.

• Suppletie van vitamine A naast maagzuurremmers bevordert de genezing van maagzweren.
• Suppletie met vitamine A kan gunstig zijn bij chemotherapie (opheffen verlaagde vitamine A-status, verminderen bijwerkingen en/of verhoging effectiviteit cytostatica), maar kan in een aantal gevallen ook resulteren in een negatieve interactie. Dit dient per geval door een ervaren arts uitgezocht te worden.
• Cholestyramine, colestipol, cholestyramine en orlistat verlagen de opname van vitamine A. Gebruik van een multi met vitamine A of een apart vitamine A-supplement is aan te raden.
• Langdurig gebruik van corticosteroïden kan de vitamine A-status verlagen. Vitamine A-suppletie kan de effectiviteit van corticosteroïden verhogen. Monitoring van de spiegels van vitamine A en retinol bindend proteïne (RBP) is gewenst.
• Statines kunnen de vitamine A-spiegel verhogen. Wees terughoudend met vitamine A-suppletie.
• Medroxyprogesteron (prikpil) en orale anticonceptie kan de vitamine A-spiegel verhogen en de opname van carotenoïden verlagen. Wees terughoudend met vitamine A-suppletie; suppletie met carotenoïden kan gewenst zijn.
  
• Neomycine verlaagt de opname van vitamine A; bij gebruik van een hoge dosis neomycine gedurende 2 dagen of langer is aanvullende suppletie met vitamine A en/of bètacaroteen gewenst.
• Wees terughoudend met vitamine A-suppletie bij gebruik van retinoïden of tetracycline-antibiotica.
• Vitamine A en zink hebben synergetische antioxidatieve activiteit.

1. Olson JM et al. Vitamin A toxicity. StatPearls Publishing; 2019 Jan 16.

2. Barber T et al. Vitamin A deficiency and alterations in the extracellular matrix. Nutrients. 2014;6(11):4984-5017.

3. Timoneda J et al. Vitamin A deficiency and the lung. Nutrients. 2018;10(9). pii: E1132.

4. Sirisinha S. The pleiotropic role of vitamin A in regulating mucosal immunity. Asian Pac J Allergy Immunol. 2015;33(2):71-89.

5. Larson LM et al. Approaches to assess vitamin A status in settings of inflammation: Biomarkers Reflecting Inflammation and Nutritional Determinants of Anemia (BRINDA) Project. Nutrients. 2018;10(8). pii: E1100.

6. Matos A et al. Vitamin A supplementation according to zinc status on oxidative stress levels in cardiac surgery patients. Nutr Hosp. 2018;35(4):767-773.

7. D'Souza RM et al. Vitamin A for the treatment of children with measles - a systematic review. J Trop Pediatr. 2002;48(6):323-7.

8. Fragoso YD et al. The evidence for a beneficial role of vitamin A in multiple sclerosis. CNS Drugs. 2014;28(4):291-9.

9. Michelazzo FB et al. The influence of vitamin A supplementation on iron status. Nutrients. 2013;5(11):4399-413.

10. Semba RD et al. The anemia of vitamin A deficiency: epidemiology and pathogenesis. Eur J Clin Nutr. 2002;56(4):271-81.

11. Zeng J et al. Marginal vitamin A deficiency facilitates Alzheimer's pathogenesis. Acta Neuropathol. 2017;133(6):967-982.