Mogelijk gemaakt door:

Vitamine A

In 1881 werd een stof in melk ontdekt die essentieel is voor een normale ontwikkeling. In 1912 bevestigde Frederic Gowland Hopkins dit door te laten zien dat ratten stopten met groeien zonder melk. In 1920 kreeg deze stof de naam 'vitamine A'. Het lichaam haalt vitamine A gedeeltelijk uit dierlijke vetten. Ook kan het lichaam zelf vitamine A aanmaken uit carotenoïden zoals bètacaroteen.

Vitamine A is in de cel betrokken bij verschillende biochemische en fysiologische processen. Voldoende inname van vitamine A is van belang voor het gezichtsvermogen (zien bij lage lichtintensiteit), de genexpressie, celdeling en celdifferentiatie, kwaliteit van de slijmvliezen en epitheelweefsel (wondheling), groei en ontwikkeling, voortplanting, longfunctie, antioxidantstatus en een goede werking van het immuunsysteem. Vitamine A komt in verschillende vormen voor zoals retinol, retinoïnezuur en retinylesters. All-trans-retinoïnezuur (ATRA) is de biologisch actieve vorm van vitamine A. ATRA reguleert de expressie van genen die coderen voor structurele eiwitten (zoals keratine in de huid), enzymen (zoals alcoholdehydrogenase), extracellulaire matrixeiwitten (waaronder laminine) en retinolbindende eiwitten en receptoren. Vitamine A is belangrijk voor de mobilisatie van de ijzervoorraad in het lichaam en de preventie van bloedarmoede. Aangezien vitamine A vetoplosbaar is, kan een te hoge inname leiden tot vergiftiging. Bij bètacaroteen, dat deels in vitamine A wordt omgezet, bestaat dit gevaar niet.

Bronnen

Belangrijke bronnen van vitamine A zijn lever, vis, (half)volle melk, melkproducten en boter. Groenten en fruit bevatten bètacaroteen, dat door het lichaam kan worden omgezet in vitamine A. Daarnaast wordt er in Nederland vitamine A toegevoegd aan margarine, halvarine en bak- en braadproducten.

Let op: Lever bevat grote hoeveelheden vitamine A. Een portie leverworst (30 gram) bevat bijvoorbeeld al ruim 1500 microgram vitamine A.

Tekenen van een mogelijk tekort

Een tekort aan vitamine A kan nachtblindheid (keratomalacie), veranderingen in de huid zoals (folliculaire) hyperkeratose, een verhoogde gevoeligheid voor infecties, diarree en bloedarmoede veroorzaken. Een langdurig, ernstig tekort leidt tot blindheid (xeroftalmie). Uit de gegevens van de voedselconsumptiepeiling van het RIVM (2019-2021) blijkt dat een deel van de Nederlandse bevolking onvoldoende vitamine A binnenkrijgt. Hoewel jonge kinderen die veel smeerleverworst eten, snel een te hoge inname van vitamine A hebben, heeft ongeveer de helft van de adolescenten en 15-34% van de volwassenen een te lage vitamine A-inname met de voeding.

Indicaties

Vitamine A-tekort
Verhoogde vitamine A-behoefte door ziekte: infectieziekten (met name mazelen en malaria), alcoholisme, diabetes mellitus, hypothyreoïdie, hyperthyreoïdie, koorts, leverziekten, taaislijmziekte, abetalipoproteïnemie
Preventie oogaandoeningen: nachtbindheid, xerophtalmie, slecht zien, maculadegeneratie, glaucoom, cataract, retinitis pigmentosa
Herstel na ooglaseren (in combinatie met vitamine E)
Ondersteuning immuunsysteem
Huidaandoeningen: acne, eczeem, psoriasis, koortslip, wonden, brandwonden, verbranding, keratosis follicularis, ichthyosis, lichen planus pigmentosus
Preventie borstkanker
IJzergebreksanemie (samen met ijzer)
Preventie postoperatieve complicaties (in combinatie met zink)
Multiple sclerose (bij verlaagde vitamine A-status)
Preventie cognitieve achteruitgang en dementie (door marginaal vitamine A-tekort)

Gebruiksadviezen

Algemene adviesdosering (langdurig gebruik): tot 1200 mcg-RE (4000 ie) als retinol per dag bij een (vetbevattende) maaltijd. In Nederland en België geldt er voor voedingssupplementen een wettelijk maximum van 1200 mcg-RE per dag. Voor bètacaroteen is er geen aanvaardbare bovengrens of wettelijk maximum vastgesteld.

Therapeutisch gebruik: bij mensen met een ernstig vitamine A-tekort kan kortdurend (maximaal enkele weken tot twee maanden) een hogere dosering vitamine A (3000 tot 7500 mcg-RE in de vorm van retinol) worden ingezet, onder begeleiding van een gezondheidsprofessional. Bij ernstig vitamine A-tekort heeft suppletie met retinol de voorkeur boven bètacaroteen omdat de absorptie van voorgevormde vitamine A uit voedingssupplementen een stuk efficiënter is dan van bètacaroteen (resp. 70-90% en 8,7%-65%).

Let er bij langdurige vitamine A-suppletie op de aanvaardbare bovengrens van inname (totale vitamine A-inname uit voeding en supplementen) niet te overschrijden (zie tabel).

Voedingsnormen vitamine A (retinol) (Gezondheidsraad 2018)

	Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (mcg/dag)		Aanvaarbare bovengrens (mcg/dag)
6-23 maanden	300	1-3 jaar	800
2-5 jaar	350	4-6 jaar	1100
6-9 jaar	400	7-10 jaar	1500
10-13 jaar	600	11-14 jaar	2000
14-17 jaar (jongens/meisjes)	900/700	15-17 jaar	2600
≥18 jaar (mannen/vrouwen)	800/680	≥ 18 jaar	3000
Bij zwangerschap	750		3000
Bij borstvoeding	1100		3000

In supplementen wordt de hoeveelheid vitamine A aangegeven in mcg retinolequivalenten (RE): 1 mcg-RE = 1 mcg retinol = 6 mcg bètacaroteen. De hoeveelheid vitamine A in voedingsmiddelen wordt meestal aangegeven in retinolactiviteit-equivalenten (RAE): 1 mcg RAE = 1 mcg retinol = 12 mcg bètacaroteen.

Een eerder advies aan postmenopausale vrouwen om de voorgevormde vitamine A-inname te beperken tot 1500 mcg-RE/dag in verband met een verhoogd risico op heupfracturen, is ingetrokken vanwege onzekere onderzoeksresultaten.

Tijdens de zwangerschap en het geven van borstvoeding is de vitamine A-behoefte verhoogd. Er wordt gewaarschuwd voor de potentiële schadelijke effecten van te veel vitamine A -inname tijdens de zwangerschap. Het nuttigen van leverproducten wordt daarom afgeraden. Tijdens de zwangerschap is het verstandig een mutivitaminepreparaat speciaal afgestemd op deze periode met een veilige dosering vitamine A (ongeveer 150 mcg) te nemen.

Interactie

Suppletie van vitamine A naast maagzuurremmers bevordert de genezing van maagzweren.
Suppletie met vitamine A kan gunstig zijn bij chemotherapie (opheffen verlaagde vitamine A-status, verminderen bijwerkingen en/of verhoging effectiviteit cytostatica), maar kan in een aantal gevallen ook resulteren in een negatieve interactie. Dit dient per geval door een ervaren arts uitgezocht te worden.
Cholestyramine, colestipol en orlistat verlagen de opname van vitamine A. Gebruik van een multi met vitamine A of een apart vitamine A-supplement is aan te raden.
Langdurig gebruik van corticosteroïden kan de vitamine A-status verlagen. Vitamine A-suppletie kan de effectiviteit van corticosteroïden verhogen. Monitoring van de spiegels van vitamine A en retinolbindende proteïne (RBP) is gewenst.
Statines kunnen de vitamine A-spiegel verhogen. Wees terughoudend met vitamine A-suppletie.
Medroxyprogesteron (prikpil) en orale anticonceptie kan de vitamine A-spiegel verhogen en de opname van carotenoïden verlagen. Wees terughoudend met vitamine A-suppletie; suppletie met carotenoïden kan gewenst zijn.
Neomycine verlaagt de opname van vitamine A; bij gebruik van een hoge dosis neomycine gedurende 2 dagen of langer is aanvullende suppletie met vitamine A en/of bètacaroteen gewenst.
Wees terughoudend met vitamine A-suppletie bij gebruik van retinoïden of tetracycline-antibiotica.
Vitamine A en zink hebben synergetische antioxidatieve activiteit.
Vitamine A kan de absorptie van ijzer uit voeding en voedingssupplementen verbeteren bij een laag ijzergehalte en lage serumretinolconcentratie. Andersom kan ijzertekort het vitamine A-metabolisme verstoren.
Mogelijk kunnen hoge doseringen van voorgevormde vitamine A de calciumabsorptie onder invloed van vitamine D belemmeren.

Veiligheid

Vitamine A is veilig als de bovengrens van inname niet (langdurig) overschreden wordt. De bovengrens van inname betreft de totale inname van vitamine A uit voeding (met vitamine A verrijkte voedingsmiddelen zoals margarine en dierlijke producten, vooral lever) en voedingssupplementen.

Een te hoge inname van vitamine A is toxisch voor de lever en vergroot bij zwangerschap het risico op een kind met aangeboren afwijkingen.

Literatuur

1. Lerner UH. Vitamin A – discovery, metabolism, receptor signaling and effects on bone mass and fracture susceptibility. Front Endocrinol (Lausanne). 2024;15:1298851.
2. Barber T et al. Vitamin A deficiency and alterations in the extracellular matrix. Nutrients. 2014;6:4984-5017.
3. Patil S et al. Etiology, epidemiology, pathophysiology, signs and symptoms, evaluation, and treatment of vitamin A (retinol) deficiency. Cureus. 2023;15:e49011.
4. Sirisinha S. The pleiotropic role of vitamin A in regulating mucosal immunity. Asian Pac J Allergy Immunol. 2015;33:71-89.
5. Larson LM et al. Approaches to assess vitamin A status in settings of inflammation: Biomarkers Reflecting Inflammation and Nutritional Determinants of Anemia (BRINDA) Project. Nutrients. 2018;10:1100.
6. Matos A et al. Vitamin A supplementation according to zinc status on oxidative stress levels in cardiac surgery patients. Nutr Hosp. 2018;35(4):767-773.
7. Maia SB et al. Vitamin A and pregnancy: a narrative review. 2019;1-18.
8. Harirchian MH et al. A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials to e valuating the trend of cytokines to vitamin A supplementation in autoimmune diseases. Clin Nutr. 2019;38:2038–44.
9. Michelazzo FB et al. The influence of vitamin A supplementation on iron status. Nutrients. 2013;5:4399-413.
10. Gholizadeh M et al. Influence of Vitamin A supplementation on inflammatory biomarkers in adults: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials. Sci Rep. 2022;12:21384.
11. Zeng J et al. Marginal vitamin A deficiency facilitates Alzheimer's pathogenesis. Acta Neuropathol. 2017;133:967-982.
12. Olson JM et al. Vitamin A Toxicity. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024.

Terug